---

چکیده ایران در دورۀ قاجار که جامعه‌‌ای پیش‌مدرن و سنتی بود، دچار تحولات ویژه‌‌ای شد. ورود فکر تجدد عامل اصلی این تحولات بود. نتایج سیاسی شکست تجدد سبب روی کار آمدن سلسلۀ پهلوی شد و تحولاتی را نیز در جامعۀ ایرانی دوران پهلوی برپایۀ همین تفکر تجددخواهی پدید آورد. در دامنۀ این بحث تحول پوشاک ایرانیان نیز مطرح می‌‌شود. تحقیق حاضر براساس هدف، از‌نوع تحقیقات بنیادی و به‌لحاظ ماهیت و روش، از‌نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی است. داده‌‌ها و اطلاعات مورد نیاز از منابع تاریخی و پژوهش‌‌های انجام‌شده در این زمینه شد استخراج شده و به‌منظور دست‌یابی به نتایج علمی مورد تجزیه تحلیل کیفی قرار گرفته‌‌اند. نتایج مطالعات نشان می‌‌دهد تحول پوشاک در دورۀ قاجار به‌علت حفظ ساختارهای سنتی، فقط در میان عدۀ اندکی از درباریان و روشن‌فکران فرنگ‌رفته مورد استقبال قرار گرفت و مردم عادی همچنان بر قواعد سنتی پوشاک خویش پافشاری می‌کردند. در دورۀ پهلوی‌‌ اول زیرسلطۀ یک نظام استبدادی تجدد‌‌خواه که الگوهای مرکزی و از بالا را برای هویت‌بخشی به جامعه القا می‌‌کرد، تغییر در پوشاک مردان با همراهی مراجع فرهنگی جامعه تداوم یافت؛ اما تغییر در پوشاک بانوان به‌علت همراهی نکردن این گروه شکل دیگری به خود گرفت.      

---

این مقاله در چارچوب ره‌یافت جامعه‌شناسی تاریخی و به‌کمک مبانی نظری جامعه‌شناسی شناخت مانهایم درصدد شناسایی مبانی اجتماعی و فکری و نیز تحلیل کنش سیاسی شخصیت سید‌حسن تقی‌زاده در قامت یک روشن‌فکر و کنشگر سیاسی دوران مشروطیت است. ویژگی‌هایی مانند موقعیتمندی و عدم استقلال اندیشه از بستر اجتماعی (مؤلفه‌های این بستر نزد مانهایم گوناگون و گسترده است)، تاریخمندی اندیشه و تا‌حدی توجه به ذهنیت فرد نزد جامعه‌شناسی مانهایم عناصر نظری مناسبی بود که در بازشناسی اندیشه سیاسی تقی‌زاده و شناسایی فرایند تبدیل وی به یک کنشگر فعال سیاسی به‌کار گرفته شد. به‌علاوه، در این مقاله برای شناسایی ارتباط و نوع کنش با بنیان‌های اجتماعی و فکری تقی‌زاده، از مفهوم کنش و اجزای آن استفاده شده است. براساس ‌این به چگونگی و تا‌حدی به چرایی رابطۀ بین بنیان‌های اندیشه و کنش سیاسی تقی‌زاده پاسخ ‌می‌دهد و نتیجه ‌می‌گیرد که جایگاه خانوادگی، رتبۀ اجتماعی و محیط زندگی تقی‌زاده از یک‌ سو و علوم تجربی و انسانی غربی به‌ویژه تکامل‌‌گرایی و نیز معرفت پیشین (آموزه‌های اسلامی) وی، مبانی بنیادی تجددخواهی تقی‌زاده را تشکیل ‌می‌دهند. با این مبانی جای شگفتی نیست که تقی‌زاده در اندیشه و کنش سیاسی آمیخته‌ای از اسلام، لیبرالیسم و سوسیالیسم را به‌نمایش‌ می‌گذارد. این تحقیق با شیوه تحلیل کیفی به‌‌روش تاریخی و به‌کار‌گیری داده‌های متون تاریخی با تکیه به روش اِسناد و انتساب مانهایم انجام شده است.