---

نوشتار حاضر باعنوان «روند رویارویی جدیدیان مناطق اشغالی ورارود با سلطه روسیۀ تزاری»، با بهره‌‌گیری از می‌پردازد روش «ردیابی فرآیند»، به مطالعه برروی گروهی از اندیشمندان جامعه اسلامی ابتدای قرن بیستم، در قلمرو جغرافیای سیاسی جدیدی که روس‌ها‌‌ آن را ترکستان غربی نامیدند، می‌‌پردازد. معارف‌‌پروران، ترقی‌‌پروران، جدیدیان، ضیائیان، نام‌ جریان‌های نوگرایی است که همگام با دیگر نقاط فرارود، در شرایط کاملاً متفاوتی پس از سقوط حکومت اسلامی خان‌نشین خوقند، تحت حاکمیت مقام‌‌های تزاری در تلاش برای ارایه هویت جدیدی از مسلمانی هستند. مسأله نوشتار حاضر این است که پس از سقوط حکومت اسلامی و ضمیمه‌‌شدن خان‌‌نشین خوقند و بخش‌هایی از امارت بخارا به حکومت روسیه، جدیدیان مناطق اشغالی چه رویکرد و عملکردی در روند رویارویی خود با اشغالگرا نداشته‌اند و دلایل اتخاذ آن در هر دوره‌‌ای چه بوده است؟ پاسخ ما به پرسش بالا این است که نوگرایان جدیدی در مراحل آغازین رویارویی خود، با رویکرد ضدروسی و اعتقاد به تقویت توان مقابله، به نقد هم‌زمان روس‌ها‌‌ و جامعه خود پرداخته و از ابزارهای جدید (نشریه‌‌ها، مدارس جدید، تئاتر) ‌‌برای رهایی از استعمار بهره برده‌‌اند؛ اما به‌‌تدریج با گسترش سلطه روس‌ها‌‌ و پذیرش ضعف خود، در رویکردی هم‌‌گرایانه با روس‌ها‌‌، خود را مسلمانان روسیه نامیدند.  

---

دوران حدود شصت ساله حاکمیت سلسله‌های افشاریه و زندیه بر ایران سال‌های مهمی برای سیاست‌ورزی ایرانیان ارمنی بوده، اما با وجود این تا حد زیادی مورد غفلت واقع شده است. فهم گردشی که در گرایش سیاسی این مردم از سمت ایران به روسیه رخ داد و البته واجد پستی بلندی‌های بسیاری بود با اتخاذ یک چشم‌انداز محدود به حوادث روزمره ممکن نیست. هر بررسی در این حوزه باید خود را متعهد به لحاظ کردن خصایص نهاد سیاست در نظام اجتماعی ایرانیان ارمنی و هم‌زمان قرار دادن آن در متنی از زمان جهانی بداند. این بررسی با بهره بردن از اسناد کمتر دیده شده و مکاتبات محلی و بین‌المللی ایرانیان ارمنی نشان می‌دهد که چگونه سیاست‌ورزی ایرانیان ارمنی از پی تلاقی خصایص نهاد سیاست در آن جامعه با جهان‌گیر شدن اقتصاد سرمایه‌داری اولیه در کنار استقرار جهانی نظام دولت‌های مطلقه دچار تغییراتی جدی گردید.